ज्योतिबा फुले यांच्या समाजसेवा आणि शिक्षण क्षेत्रातील योगदानाबद्दल त्यांचा “महात्मा”असा सन्मान देण्यात आला. त्यांच्या कार्याची प्रशंसा म्हणून ही पदवी त्यांना बहाल करण्यात आली. ज्योतिबा फुले यांना “महात्मा” ही पदवी कोणी दिली ? तर ते आपण ह्या लेखात सविस्तररित्या जाणून घेऊ या.
ज्योतिबा फुले आणि त्यांचे कार्य in Marathi
ज्योतिबा गोविंदराव फुले (११ एप्रिल १८२७ – २८ नोव्हेंबर १८९०) हे भारतीय समाजसुधारक, शिक्षणतज्ज्ञ, लेखक आणि विचारवंत होते. त्यांनी जातीव्यवस्था, स्त्रियांचे दास्य आणि अंधश्रद्धा यांसारख्या सामाजिक कुरीतींविरुद्ध आयुष्यभर लढा दिला. विशेषतः शूद्र आणि अतिशूद्र (दलित) समाजाला शिक्षण मिळावे आणि त्यांचे जीवन सुधारावे यासाठी त्यांनी अनेक क्रांतिकारी पावले उचलली. त्यांनी आपली पत्नी सावित्रीबाई फुले यांच्यासोबत मिळून मुलींसाठी भारतातील पहिली शाळा १८४८ मध्ये पुण्यात सुरू केली जे त्याकाळात एक धाडसी पाऊल होते.
त्यांचे कार्य केवळ शिक्षणापुरते मर्यादित नव्हते. त्यांनी “सत्यशोधक समाज” नावाची संस्था १८७३ मध्ये स्थापन केली ज्याचा उद्देश होता सामाजिक समता आणि मानवतावादी मूल्यांचा प्रसार करणे. त्यांनी “गुलामगिरी” (१८७३) “शेतकऱ्याचा आसूड” (१८८३) यांसारखी पुस्तके लिहून समाजातील अन्याय आणि शोषणावर प्रकाश टाकला.
ज्योतिबा फुले यांना “महात्मा” ही पदवी कोणी दिली ?
ज्योतिबा फुले यांना “महात्मा” ही पदवी ११ मे १८८८ रोजी मुंबईत झालेल्या एका सभेत देण्यात आली. ही सभा त्यांच्या सन्मानासाठी आयोजित करण्यात आली होती कारण त्यांनी जवळपास चार दशके समाजातील उपेक्षित वर्गांसाठी अथक परिश्रम केले होते. या सभेत त्यांचे सहकारी आणि समाजसुधारक रावबहादूर विठ्ठलराव कृष्णाजी वांदेकर यांनी त्यांना ही पदवी बहाल केली. विठ्ठलराव हे स्वतः एक प्रख्यात समाजसेवक होते आणि ज्योतिबा फुले यांच्या कार्याचे कौतुक करणाऱ्यांपैकी एक होते.
या सभेत उपस्थित असलेले अनेक मान्यवर आणि कार्यकर्ते यांनी ज्योतिबा फुले यांच्या योगदानाची प्रशंसा केली. त्यांनी शिक्षण, स्त्री-मुक्ती आणि जातीविरोधी चळवळीत केलेल्या कार्यामुळे त्यांना “महान आत्मा” म्हणून संबोधले गेले. “महात्मा” हा शब्द संस्कृतमधून आला असून त्याचा अर्थ “महान आत्मा” असा होतो जो त्यांच्या निःस्वार्थी आणि प्रेरणादायी कार्याला साजेसा होता.
या पदवीमागची पार्श्वभूमी
सामाजिक प्रभाव: ज्योतिबा फुले यांनी त्याकाळच्या ब्राह्मणप्रधान समाजव्यवस्थेला आव्हान दिले होते. त्यांनी परंपरागत रूढींना नाकारून सर्वांसाठी शिक्षण आणि समानतेचा पुरस्कार केला. यामुळे त्यांच्याविषयी समाजात आदर निर्माण झाला होता.
विठ्ठलराव वांदेकर यांच्यासारख्या व्यक्तींनी ज्योतिबा यांच्या कार्याला नेहमीच पाठिंबा दिला. ही पदवी देणे हा त्यांचा सन्मान व्यक्त करण्याचा एक मार्ग होता.
१९व्या शतकाच्या उत्तरार्धात भारतात समाजसुधारणा चळवळी जोर धरत होत्या. ज्योतिबा फुले हे या चळवळीचे अग्रदूत होते आणि त्यांना “महात्मा” ही पदवी देणे म्हणजे त्यांच्या नेतृत्वाला मान्यता देणे होते.
“महात्मा” ही पदवी नंतर महात्मा गांधी यांच्याशीही जोडली गेली पण ज्योतिबा फुले यांना ती गांधींपूर्वी मिळाली होती. यावरून त्यांचे कार्य किती दूरदृष्टीचे आणि प्रभावी होते हे दिसते. त्यांचा हा सन्मान त्यांच्या मृत्यूच्या दोन वर्ष आधी झाला आणि त्यानंतरही त्यांचे विचार आणि कार्य पुढील पिढ्यांना प्रेरणा देत राहिले.
ज्योतिबा फुले यांना “महात्मा” ही पदवी मिळणे हा त्यांच्या आयुष्यभराच्या संघर्ष आणि समर्पणाचा परिणाम होता. रावबहादूर विठ्ठलराव वांदेकर यांनी ही पदवी बहाल करून त्यांच्या कार्याला एकप्रकारे शिक्कामोर्तब केले. आजही ज्योतिबा फुले यांचे नाव भारतीय समाजसुधारणेच्या इतिहासात सुवर्णाक्षरांनी लिहिले जाते.